1] “कासार” या शब्दाचा उगम (Origin of the Word “Kasar”)
“कासार” हा शब्द संस्कृत, प्राकृत आणि मराठी भाषांशी संबंधित आहे. याचा उगम मुख्यतः धातू व धातुकामाशी (metalwork) संबंधित असल्याचे मानले जाते.
व्युत्पत्ती (Etymology) आणि अर्थ:
- संस्कृत शब्दसंग्रह:
- “कासार” हा शब्द संस्कृतमधील “काश” (Kāśa) किंवा “कांस्य” (Kāṁsya) पासून घेतला असल्याचे काही अभ्यासक मानतात.
- “काश” म्हणजे चमकणे, तांबे/पितळ यासारख्या धातूंची चमक, तर “कांस्य” म्हणजे कांस्य धातू (ब्रॉन्झ).
- अशा प्रकारे, कासार हा शब्द तांबे-पितळाच्या व्यवसायाशी संबंधित लोकांसाठी वापरण्यात आला असावा.
- प्राकृत भाषेतील प्रभाव:
- प्राचीन काळात धातूची भांडी, मूर्ती आणि अलंकार बनवणाऱ्या समाजासाठी “कासार” किंवा “कास्यकार” असे उल्लेख आढळतात.
- मराठीत अर्थ:
- महाराष्ट्रात “कासार” हा शब्द पारंपरिक धातू व्यवसाय करणाऱ्या समाजाचे वर्णन करण्यासाठी वापरला जातो.
- “कासार” म्हणजे धातूचे व्यापारी किंवा भांडी बनवणारे कारागीर.
2] ऐतिहासिक मुळे
- पुरातन व्यापार आणि व्यवसाय:
- प्राचीन भारतात तांबे, पितळ आणि कांस्याची मोठ्या प्रमाणावर निर्मिती आणि व्यापार होत असे.
- मध्ययुगीन वाढ: मध्ययुगात, विशेषतः विविध राजवंशांच्या आश्रयामुळे, कासार कारागीरांना प्रचंड पाठिंबा मिळाला, ज्यामुळे त्यांच्या कलेला भरभराट मिळाली आणि ती विकसित झाली.
- धार्मिक महत्त्व: कासार कारागीरांनी तयार केलेल्या धातुवस्तूंना हिंदू संस्कार आणि समारंभात महत्त्वाचे स्थान आहे. दिवे (दीपम), भांडी आणि मूर्ती यांसारख्या वस्तू केवळ वापरासाठी नाहीत तर त्या पवित्र मानल्या जातात.
- सण आणि जत्रा: समुदाय परंपरेने जत्रा आणि प्रदर्शनांमध्ये सक्रियपणे सहभागी होतो, त्यांची कला प्रदर्शित करतो आणि सांस्कृतिक संरक्षणात योगदान देतो.
- मराठा आणि इतर हिंदू राजवटींमध्ये महत्त्व:
- कासार समाजातील काही लोक राजदरबारी धातूच्या वस्तू पुरवणारे व्यापारी किंवा शिल्पकार होते.
- काही ठिकाणी देवळांसाठी मूर्ती व पूजेच्या वस्तू बनवण्याचे कार्य कासार समाज करत असे.
3] कासार समाजाचे प्रमुख व्यवसाय
कासार समाज पारंपरिकरित्या धातू आणि हस्तकलेशी संबंधित व्यवसायांमध्ये कार्यरत आहे. काळानुसार, समाजाने विविध उद्योग आणि आधुनिक व्यवसायात आपली ओळख निर्माण केली आहे.
१. पारंपरिक व्यवसाय
(१) धातूची भांडी उत्पादन आणि विक्री
- कासार समाज मुख्यतः तांबे, पितळ, कांस्य आणि लोखंडाच्या भांड्यांचे उत्पादन आणि विक्री करतो.
- पूर्वीच्या काळात, स्वयंपाकासाठी, पूजेकरिता आणि धार्मिक विधीसाठी लागणारी धातूची भांडी तयार करण्याचा व्यवसाय कासार समाजात मोठ्या प्रमाणावर केला जात असे. वेद आणि महाभारत सारख्या प्राचीन ग्रंथांमध्ये धातुकर्मींचा उल्लेख आढळतो.
- आजही काही कुटुंबे तांब्या, लोटे, परात, घंटा, समई, पंचपात्र, हंडे, कळशी आणि पितळेच्या वस्तू विक्री करतात.
(२) मूर्ती आणि धार्मिक वस्तू तयार करणे
- भगवान गणपती, लक्ष्मी, विष्णू, शिव आणि इतर देवतांच्या धातूच्या मूर्ती तयार करणे हा एक मोठा व्यवसाय आहे.
- मंदिरांसाठी आणि घरगुती पूजेसाठी पितळ व कांस्य मूर्ती, घंटा, दिपमाळ, आरत्या आणि अन्य पूजावस्तू तयार केल्या जातात.
(३) बांगड्या आणि पारंपरिक अलंकार विक्री
- काही कासार व्यापारी काचेच्या आणि धातूच्या बांगड्यांचा व्यवसाय करतात.
- विशेषतः महाराष्ट्र आणि मध्य प्रदेशातील कासार समाज लग्नसमारंभ आणि धार्मिक उत्सवांसाठी बांगड्या, मंगळसूत्र आणि पारंपरिक दागिने विकतात.
हे ही जाणून घ्या !
कासार समाजाचे कारागीर विविध पारंपारिक तंत्रांचे उस्ताद आहेत.
लॉस्ट-वॅक्स कास्टिंग (किरे पर्ड्यू): जटिल डिझाइनसाठी एक प्राचीन पद्धत, विशेषतः मूर्ती आणि गुंतागुंतीच्या कलाकृतींसाठी.
हॅमरिंग आणि कोरीव काम: धातूच्या पृष्ठभागावर तपशीलवार नमुने आणि आकृत्या तयार करण्यासाठी वापरले जाते.
फिलिग्री काम: सूक्ष्म धातूच्या तारा वापरून नाजूक लेससारख्या डिझाइन्स तयार करणे.
उल्लेखनीय निर्मिती
भांडी: पारंपारिक स्वयंपाक आणि सेवेसाठी उपयोगी आणि कलात्मकदृष्ट्या आकर्षक भांडी.
सजावटीच्या वस्तू: शोपीस, भिंतीच्या सजावटी आणि शिल्पकला, ज्यांनी घरे आणि सार्वजनिक ठिकाणे आकर्षित केली आहेत.
संगीत वाद्ये: झांज आणि घंटा यांसारख्या वाद्यांच्या धातूच्या घटकांची निर्मिती.
2.आधुनिक व्यवसाय
- आधुनिक काळात, कासार समाजाने पारंपरिक व्यवसायाबरोबरच इतर उद्योग, शिक्षण आणि सरकारी नोकऱ्यांमध्ये प्रवेश केला आहे.
- बांगड्या, दागिने आणि स्टील उत्पादन यासारख्या नव्या व्यवसायांमध्येही या समाजाचा सहभाग वाढला आहे.
कासार समाजाचा आपला हक्काचा अधिकृत प्लॅटफॉर्म :
कासार समाजाकडून, वधू वरांना आपल्या अपेक्षेप्रमाणे जोडीदार मिळवण्यासाठी कासार समाज मॅट्रिमोनी हा एक मंच उपलब्ध करून देण्यात आलेला आहे.
4]कासार समाजाचा भौगोलिक विस्तार
1)महाराष्ट्रातील विस्तार
महाराष्ट्रात कासार समाजाचे मोठ्या प्रमाणावर वास्तव्य असून ते विविध शहरांमध्ये व्यवसाय आणि उद्योगांमध्ये सक्रिय आहेत.
✔ विदर्भ: नागपूर, अमरावती, अकोला, बुलढाणा, वर्धा
✔ मराठवाडा: औरंगाबाद, नांदेड, परभणी, लातूर
✔ पश्चिम महाराष्ट्र: पुणे, कोल्हापूर, सांगली, सोलापूर, सातारा
✔ उत्तर महाराष्ट्र: नाशिक, धुळे, जळगाव
✔ कोकण: रायगड, रत्नागिरी, सिंधुदुर्ग
2) भारतातील विस्तार
महाराष्ट्राबाहेरही कासार समाज विविध राज्यांमध्ये स्थायिक झाला असून ते पारंपरिक व्यवसाय, उद्योग आणि आधुनिक क्षेत्रांत कार्यरत आहेत.
✔ मध्य प्रदेश – इंदूर, उज्जैन, जबलपूर, ग्वाल्हेर
✔ छत्तीसगड – रायपूर, दुर्ग, भिलाई
✔ गुजरात – सुरत, अहमदाबाद, वडोदरा
✔ राजस्थान – जयपूर, कोटा, जोधपूर
✔ उत्तर प्रदेश – वाराणसी, प्रयागराज, लखनऊ
✔ कर्नाटक – बेंगळुरू, बेळगाव
3) परदेशातील विस्तार
✔ काही कासार कुटुंबे संयुक्त अरब अमिराती (दुबई, अबू धाबी), अमेरिका, कॅनडा, युरोप आणि ऑस्ट्रेलिया यांसारख्या देशांत व्यवसाय व नोकरीसाठी स्थलांतरित झाली आहेत.
5]निष्कर्ष
कासार समाज भारताच्या समृद्ध हस्तकला वारशाचे एक तेजस्वी उदाहरण आहे. धातुकलेसाठी त्यांची समर्पण केवळ प्राचीन तंत्रांचे संरक्षण करत नाही तर राष्ट्राच्या सांस्कृतिक आणि आर्थिक वस्तूसाही भर घालते. त्यांच्या कामाला सहकार्य आणि मान्यता देणे आवश्यक आहे, ज्यायोगे हा अमूल्य वारसा पुढील पिढ्यांसाठी सतत समृद्ध राहील.
वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न
प्र.१: कासार कारागीर प्रामुख्याने कोणत्या धातूंवर काम करतात?
- ते प्रामुख्याने पितळ, कांस्य, तांबे आणि कांस्यावर काम करतात, जे विविध उपयोगी आणि सजावटीच्या वस्तू तयार करतात.
प्र.२: कासार समाजाच्या कारागीरांना कसे समर्थन देऊ शकतो?
- त्यांना समर्थन देणे सोपे आहे जसे की त्यांच्या हस्तकला उत्पादनांची खरेदी करणे, प्रदर्शनांना उपस्थित राहणे आणि त्यांच्या कलाविषयी जागरूकता वाढविणे.
प्र.३: कासार धातुकला शिकण्याचे कोणते प्रशिक्षण कार्यक्रम आहेत का?
- होय, शासकीय किंवा स्वयंसेवी संस्थांनी समर्थित कार्यशाळा आणि कारागीर शाळा आहेत, जिथे पारंपारिक धातुकला तंत्र शिकता येतात.
“कासार समाज” विषयी माहितीच्या वैधतेची पुष्टी करणारे संदर्भ खालीलप्रमाणे:
- धातू कामावर आधारित ऐतिहासिक अभ्यास – भारतीय पारंपरिक धातू काम करणाऱ्या समुदायांचा इतिहास समर्पित करणारी पुस्तके आणि संशोधन. उदाहरणार्थ, “Indian Metal Craft: A Study of Craft Traditions” (P. K. Gode) या पुस्तकात कासार समाजाच्या धातू कामातील परंपरेचे महत्व असलेला अभ्यास आहे. या संदर्भात अधिक वाचा.
- शासन आणि स्वयंसेवी संस्था अहवाल – पारंपरिक कलेचे संवर्धन आणि कासार समाजाच्या कलावंतांना मदत करणारे अहवाल. “Promotion of Traditional Handicrafts in Maharashtra: Government Initiatives” (Ministry of Textiles, Government of India) हा अहवाल कासार समाजाच्या हस्तकला क्षेत्रातील योगदानाबद्दल माहिती देतो. सरकारी अहवाल वाचा.
- मराठी हस्तकला आणि शिल्पकार अभ्यास – कासार समाजाच्या सांस्कृतिक आणि आर्थिक योगदानावर आधारित संशोधन. “Marathi Handicrafts: Tradition and Modernity” (R. K. N. Kharat) पुस्तकात कासार समाजाचा हस्तकला क्षेत्रातील प्रभाव आणि कलेतील स्थान उल्लेखले आहे.
- महाराष्ट्रातील हस्तकला संबंधित पुस्तके – धातू कलेच्या इतिहासावर आधारित आणि कासार समाजाचा त्यातला महत्त्वाचा सहभाग. “Crafts of Maharashtra: Past and Present” (S. M. Zaveri) हे पुस्तक महाराष्ट्रातील कासार समाजाच्या धातू कलेवर आधारित आहे.
- धार्मिक आणि सांस्कृतिक अभ्यास – कासार समाजाच्या कारागीरांचा हिंदू देवालयांमध्ये धार्मिक वस्तू तयार करण्यातील महत्त्व. “The Role of Artisans in Indian Rituals and Temples” (Pradeep R. Sethi) या लेखात कासार समाजाने देवालयांच्या शिल्पकलेत योगदान दिले आहे.
- सांस्कृतिक वेबसाइट्स – कासार समाजाच्या इतिहास आणि वारशावर आधारित ब्लॉग्स आणि ऑनलाइन लेख. “The Artisans of India: Craftsmanship and Culture” (Manohar Desai) यातील लेखात कासार समाजाच्या कला परंपरेचा उल्लेख आहे. सांस्कृतिक वाचनासाठी लिंक
- स्थानिक इतिहास – कासार समाजाच्या महाराष्ट्रातील सांस्कृतिक योगदानावर आधारित लोककथा आणि मौखिक परंपरा. “Historical Maharashtra: Evolution of Society and Culture” (V. P. Chavan) या पुस्तकात कासार समाजाच्या सांस्कृतिक योगदानाचा इतिहास दिला आहे.
हे संदर्भ ब्लॉगमध्ये दिलेल्या माहितीच्या ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक वैधतेला आधार देतात.
Researched & Drafted by- team KASAR SAMAJ MATRIMONY